Zapraszam na podróż do świata taktyki piłkarskiej, w której zobaczymy jak przez lata ewoluowały pozycje na boisku, a co za tym idzie, zmieniało się podejście do gry. Od Piramidy z Cambridge, przez system Chapmana do wielkich innowacji wprowadzanych przez Vianiego, Rocco i Herrerę. Przez holenderską filozofię gry po włoskie catenaccio i rewolucję Sacchiego.
Początek
Jak łatwo się domyślić na początku w futbolu nikt nie myślał o żadnych regułach dotyczących ustawiania się piłkarzy na boisku, ani o roli poszczególnych zawodników. Ktokolwiek wszedł w posiadanie piłki gnał na bramkę o ile pozwalały mu na to jego fizyczne możliwości i wspierający go koledzy. Jedenastu zawodników, a pośród nich tylko jeden wyróżniający się na tle innych – bramkarz i tylko dlatego, że uprawniony był do używania rąk.
Po powstaniu pierwszego Związku Piłki Nożnej w 1863 roku zaczęto wprowadzać pewne podstawowe zasady odróżniające piłkę nożną od rugby. Pierwszą taktyczną regułą było ustawienie pionowo dwóch zawodników przed bramkarzem, pozostałych ośmiu odpowiedzialnych było za atak. Używając powszechnego zapisu taktyki, ustawienie to można by sklasyfikować jako 1-1-8. Biorąc pod uwagę fakt, że najpowszechniejszym modułem jest 4-4-2, można łatwo wywnioskować, że ewolucja taktyczna piłki nożnej poszła w kierunku dopracowania formacji defensywnej, odejmując zawodników w ataku, by zabezpieczyć drużynę przed utratą bramki.
Kolejna modyfikacja przypada na końcówkę XIX wieku i jest zasługą Szkotów, którzy wówczas wyróżniali się najbardziej wyrafinowaną i zorganizowaną grą. To właśnie oni, jako pierwsi wprowadzili nowy standardowe ustawienie, podwajając liczbę graczy zaangażowanych w obronę własnej bramki. Narodziło się ustawienie 2-2-6: dwa rzędy zawodników, którzy odpowiedzialni byli za odpieranie ataków drużyny przeciwnej.
Zaskakujący może być zatem fakt, że pierwszy w historii międzynarodowy mecz piłki nożnej, rozegrany 30 listopada 1872 roku w Glasgow, przeciwko Anglikom zakończył się remisem 0:0, pomimo zastosowania obu wariantów taktycznych. Po tym meczu stało się jasne, że skuteczność ataku nie zależy od liczby napastników, ale od ich właściwego wykorzystania.
Ta era futbolu definiowana jest przez ekspertów jako „kick and yusch”, czyli kopnij i uciekaj. Możemy się zatem zgodzić, że już sama nazwa wskazuje na całkowicie spontaniczne podejście do gry, w której wynik zależy od inicjatywy jednostki i nie ma związku z żadnym działaniem zespołowym. Dla lepszego zobrazowania, weźmy za przykład funkcje pełnione przez zawodników ustawionych przed bramkarzem. Ich zadaniem było wykopanie piłki jak najdalej spod swojej bramki, bez zastanawiania się w jaki sposób uruchomić swoich kolegów z ataku. Indywidualna gra zawodników, przez Anglików zaczęła być nazywana grą „w drybling”. Przejście do forsowanego przez Szkotów stylu i wymiany podań między zawodnikami było fundamentalne dla piłki niżnej. To właśnie od gry podań rozpoczęła się długa i złożona ewolucja taktyczna.
Piramida z Cambridge
Rozwój strategii był niewątpliwie ułatwiony dzięki temu, że w piłkę nożną pod koniec stulecia grało się przede wszystkim w środowisku uniwersyteckim: rywalizacja stała się bowiem przedmiotem badań ze względu na jej postępujący rozwój.
Gra podań umożliwiła wprowadzenie koncepcji współpracy między członkami drużyny pomiędzy jej formacjami. W celu uzyskania bardziej różnorodnych zadań na boisku, na uniwersytecie w Cambridge przyjęto i rozpowszechniono schemat piramidy. Przed bramkarzem ustawionych zostało dwóch obrońców, nieco wyżej, w kolejnej linii znajdowało się trzech pół-obrońców, których zadaniem było odebrać podanie od kolegów z linii obronnej a następnie przekazać piłkę w dogodnej sytuacji do linii napastników, w której na całej szerokości boiska, ustawionych zostało pięciu mężczyzn.
Taktyka została wprowadzona po raz pierwszy przez Blackburn Rovers w latach ’90 XIX wieku, które grając tym ustawieniem zdobyło 5 Pucharów Anglii.
We Włoszech ustawienie 2-3-5 doprowadziło do wciąż używanych definicji pierwszej, środkowej i trzeciej linii (licząc od góry). Graficzne przedstawienie tej formacji tworzy obraz odwróconej piramidy. Ten system taktyczny uznano za pierwszy kompletny, brakowało w nim jednak jednego elementu – sparowania swojego obrońcy z konkretnym napastnikiem drużyny przeciwnej, pomimo tego, ustawienie to stało się inspiracją dla dwóch innych, stosowanych w okresie międzywojennym: Il metodo oraz il sistema.
Il metodo i rola centromediano
Twórcą tego schematu taktycznego był włoski trener Vittorio Pozzo. Wyraźnie zainspirowane piramidą, ustawienie 2-3-2-3 nazywane również „WW”, największe zmiany wprowadzało w linii pomocy, w której wyodrębniona została najważniejsza dla tej taktyki pozycja środkowego pomocnika (centromediano). Jego zadaniem było nie tylko odpieranie ataków drużyny przeciwnej w centralnej części boiska, ale także łączenie formacji defensywnej z ofensywną dzięki swoim precyzyjnym podaniom. Wspierany przez bocznych pomocników stanowił trzon drużyny. Jego zadania można przyrównać do pełnionych dziś założeń taktycznych defensywnego pomocnika.
Co więcej, w porównaniu z piramidą, w formacji ofensywnej napastnicy nie byli już ustawieni w jednej linii. Wyodrębnieni zostali mezzeali, grający w środku pola, skrzydłowi oraz środkowy napastnik. W ten sposób Vittorio Pozzo osiągną idealną numerycznie równowagę pomiędzy defensywą a ofensywą.
Ten schemat taktyczny został wzmocniony przez szkołę naddunajską, której najbardziej reprezentatywną drużyną był austriacki Wunderteam. Najlepsze wyniki osiągała jednak reprezentacja Włoch, prowadzona właśnie przez Pozzo, która w 1934 oraz 1938 roku sięgnęła po mistrzostwo świata oraz złoty medal Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku. Warto również dodać, że włoski szkoleniowiec korzystał także z bardzo ważnej i skutecznej broni, którą były kontrataki.
Il sistema, czyli angielski „WM”
Il metodo była idealna taktyką dla gry typowo technicznej, opartej na umiejętnościach dryblingu i ciągłej wymianie wielu podań, a zatem słabo pasowała do angielskiej piłki nożnej, która zamiast tego rozwinęła się głównie w atletycznej, szybkiej, agresywnej tonacji. W Anglii rozpoczęto więc poszukiwania czegoś, co bardziej odpowiadałoby tym cechom. Szansa nadeszła w 1925 roku wraz z modyfikacją zasad dotyczących spalonego.
Przed zmianą pozycję spalonego odgwizdywano wówczas, gdy napastnik, w momencie podania, znajdował się na stronie boiska należącej do drużyny przeciwnej i był bliżej linii bramkowej drużyny przeciwnej niż piłka oraz trzech przeciwników (zwykle dwóch obrońców plus bramkarz). Wystarczyło zatem, aby jeden z obrońców wyszedł do przodu, aby napastnik systematycznie znajdował się na pozycji spalonego.
W konsekwencji istniała tendencja do utrzymywania środkowego napastnika z tyłu, z rolą finiszera, który z dystansu mógł dosięgnąć bramki bez wpadania w pułapkę spalonego.
W 1925 roku zmniejszono liczbę obrońców (właściwi obrońca plus bramkarz) do dwóch. Ustalono także, że zawodnik znajdujący się na własnej połowie nie jest na pozycji spalonej.
Zaowocowało to wznowieniem rozwoju ofensywnej piłki. Narodziła się nowa taktyka, której pomysłodawcą był Herbert Chapman, genialny trener Arsenalu. Nazwana na jego cześć rozpowszechniła się również pod nazwą „il sistema”.
Taktyka ponownie oparta została na roli centromediano, został on jednak przesunięty do tej samej linii co boczni obrońcy, którzy z kolei zostali rozstawieni szerzej na bokach boiska. Dało to początek linii defensywnej złożonej z trzech zawodników.
Centromedian, umieszczony w sercu tylnego oddziału, musiał bezpośrednio opiekować się środkowym napastnikiem przeciwnika. Tak narodziła się rola stopera. W porównaniu do „Il metodo”, ustawienie można było sklasyfikować jako 3-2-2-3, tworzące litery WM.
Różnice pomiędzy „Il metodo” a „Il sistema” mogą wydawać się nieistotne, ale w rzeczywistości zmieniły one nie tylko pozycję na boisku niektórych graczy, ale również całą filozofię gry. Owocem tego podejścia była mniej techniczna, ale za to bardziej agresywna, szybsza i fizyczna piłka.
W Anglii sukces systemu Chapmana był natychmiastowy, także dlatego, że zrewolucjonizowany przez Chapmana Arsenal wyszedł z długiego okresu kryzysu i rozpoczął długą serię zwycięstw, zdobywając Puchar Anglii i trzy tytuły kraju w ciągu pięciu lat.
Pozytywne rezultaty sprawiły, że inne drużyny również zaczęły stosować tę taktykę. Zaskakujące było również dobre jej przyjęcie w Niemczech, których reprezentacja stosowała to ustawnie na mistrzostwach świata w 1934 roku. Mistrzami zostali jednak, jak wiemy, Włosi stosujący „Il metodo” Vittorio Pozziego.
Pierwszą włoską drużyną, która przekonała się do „WM-ki” była Genoa, ale to długa seria sukcesów drużyny Grande Torino przyczyniła się do ogólnego rozpowszechnienia systemu w całych Włoszech. Ostatnia drużyną, która porzuciła „Il metodo” na rzecz nowej taktyki była Bologna. Pomimo oporu Vittorio Pozzo, również reprezentacja Włoch musiała zmienić podejście i odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Napotkała jednak przy tym wiele problemów.
